Wat is een gezonde bodem?

Terwijl we ons als tuinders vooral bezig houden met alles wat er boven de grond gebeurt, ontdekken we steeds meer het belang van de bodem waarop onze planten bloeien en groeien. We verzorgen onze planten, geven ze water als ze dorst hebben en halen verstikkend onkruid weg zodat ze de ruimte hebben om te groeien. Al met al een hele klus. Als dank krijg je een bloeiende tuin of een rijke oogst.

Wij eten groenten. Groenten halen op hun beurt hun voeding uit de bodem. Maar wat krijgt de bodem daar eigenlijk voor terug? Hoe voorkomen we dat de  bodem uitgeput raakt? Het blijkt een kwestie van geven en nemen met vier kernpunten:

1. de bodemstructuur (zie hieronder),
2. de waterhuishouding (deel 3)
3. de voedingswaarde/ bodemvruchtbaarheid (deel 3, 4)
4. het bodemleven/ het bodemvoedselweb (deel 4, 5).

Ze zijn alle vier essentieel voor een goede ontwikkeling van de planten.

1. Wat is een goede bodemstructuur?

De structuur van de bodem betreft de verhouding tussen lucht, water, mineralen en organisch materiaal. De structuur van de bodem gaat over dichtheid en doorlatendheid. De structuur bepaalt hoeveel water en lucht een bodem kan bevatten. In grote poriën van de bodem zit lucht, in de kleine zit water. De structuur beïnvloedt welke beestjes er in de bodem kunnen leven dus hoeveel biodiversiteit er in de bodem zit. Hoe meer biodiversiteit, hoe minder ziekten en plagen.

Een gezonde bodem heeft een open structuur. Bij een slechte bodemstructuur (bijvoorbeeld door zware regen op kale grond) ontstaan verschillende problemen. Water zakt niet weg en blijft staan. Er is geen zuurstofverversing, de bodem wordt ‘anaeroob’ en nuttige micro-organismen sterven. Bij een slechte bodemstructuur zijn schadelijke organismen (zoals de worteletende aaltjes) in het voordeel ten opzichte van hun natuurlijke bestrijders (zoals roofaaltjes). Natuurlijke bestrijders zijn namelijk groter en hebben een meer poreuze bodem nodig. Veel mensen denken onterecht dat je structuur creëert door te ploegen, te spitten of te frezen. Dat is onjuist, maar hoe ontstaat een goede bodemstructuur dan wel?

Een goede kruimelstructuur ontstaat als volgt: op de aarde blijft water liggen, waarin algen groeien. Zij voegen biomassa toe waardoor er voedsel ontstaat voor bacteriën. Bacteriën produceren een slijmlaag (biofilm) waarmee ze zich aan de bodemdeeltjes hechten en waarmee de bodemdeeltjes aan elkaar hechten. Planten produceren biomassa, waarmee ze het bodemvoedselweb van energie voorzien. Schimmeldraden kunnen dan tussen de bodemdeeltjes groeien en rijgen deze aan elkaar tot kruimels. Vervolgens bewegen wormen zich door de bodem en produceren mineralen en organische stof (humus). Samen met gravers zoals mollen vormen zij gangenstelsels waardoor lucht en water de bodem binnenkomen.

Een optimale kruimelstructuur in de bodem maakt de bodem vruchtbaar. Een kruimelige structuur van de grond bevat lucht waardoor planten goed kunnen wortelen en een uitgebreid wortelstelsel opbouwen. Een plant met een goed wortelstelsel staat stevig en neemt voldoende voedingsstoffen en water uit de bodem op. Pas dan kan een plant zich goed ontwikkelen, groeien en bloeien. Bovendien zorgt een kruimelige structuur ervoor dat de bodem niet dichtslaat en dat overtollig water gemakkelijk weg kan.

Kleigrond, zoals we die op Ons Buiten hebben, is de ‘moeilijkste’ grondsoort. De kleine kleideeltjes binden voedingsstoffen en water goed en bevatten veel voedingswaarde en nutriënten. Maar een kleibodem is snel verzadigd met water en warmt langzaam op. Omdat een kleibodem heel compact is nemen de planten moeilijk voeding op. Kleigrond is lastig te bewerken omdat de bodem gemakkelijk dichtslibt en zich snel verdicht.  Bij zware kleibodems verbeter je de luchtigheid en waterdoorlatendheid door zand of compost toe te voegen.

In deel 3 van deze serie bespreken we het effect van een goede waterhuishouding van de bodem en de betekenis van humus voor een gezonde (klei)bodem.

Wist je dat:
– meer dan 90% van de wereldwijde voedselproductie direct afhankelijk is van de bodem?
– de vorming van een centimeter nieuwe bodem gemiddeld honderd jaar duurt?
– een vruchtbare bodem uit 45% minerale deeltjes bestaat, uit 25% water, 25% lucht en 5% organisch materiaal?

tuinieren in een veranderend klimaat

De natuur hergebruikt alles. Al bijna vier miljard jaar bloeien er bloemen, groeien er planten en bomen zonder één druppeltje roundup of ander gif en andere eindige grondstoffen. Daar kan de mens veel van leren. De energie voor al dat leven komt van de zon. Planten nemen zonlicht op en bouwen er complexe moleculen, suikers en eiwitten van. Hoe doen ze dat? Ze hebben in ieder geval koolstof, zuurstof, stikstof en kalium nodig om het zonlicht om te zetten. In een gezonde bodem zijn deze grondstoffen voldoende beschikbaar dankzij ontelbare wezentjes zoals wormen, pissebedden, duizendpoten, maden, mijten, springstaarten, schimmels en bacteriën. Zij breken namelijk bladeren, twijgjes, takken, poep, dode dieren, en alles wat maar organisch is, af, waarbij de voedingsstoffen vrijkomen die erin opgeslagen liggen. De planten slaan deze voedingsstoffen op om van het zonlicht suikers en eiwitten te maken.

Koolstof, een element dat planten nodig hebben, speelt een belangrijke rol in de klimaatverandering. Omdat het veenmoeras veel koolstof vasthoudt in de bodem is het gebruik van turf, afgegraven veenmoeras, een groot probleem. Bescherming van het veenmoeras gaat klimaatverandering tegen. Ook in jouw tuin kun je koolstof vasthouden door zoveel mogelijk organische stof te produceren. Dat is meteen goed voor je groenten en je bloemen. Je kunt bijvoorbeeld een boom planten omdat een nieuwe boom elk jaar, al groeiend, koolstof opslaat. De koolstof blijft in de boom tot hij doodgaat of omgehakt wordt. We hebben niet allemaal ruimte voor een boom maar je kunt er vanuit gaan dat hoe meer vegetatie je hebt, des te meer koolstof je opslaat. Kale aarde neemt dus geen koolstof op, droogt bovendien snel uit en de voedingsstoffen in de bodem verdwijnen als de bodem bloot ligt. Je kunt ook koolstof opslaan door zelfgemaakte compost, mulch of houtskool aan de grond toe te voegen. De bodem wordt er rijker, donkerder en gezonder van, waardoor het de wormen en ander bodemleven goed gaat, de grond beter afwatert en de planten sneller groeien. Planten die groeien slaan meer koolstof op en hoe meer plantaardig materiaal je in de tuin hebt, des te meer insecten, vogels en wilde dieren je lokt zodat plantenziektes minder kansen krijgen.

Deel 2 van de serie over de bodem gaat over een gezonde bodem.
Wist je dat:
– er in één handvol (gezonde) bodem meer leven is dan er mensen zijn op aarde?
– de bodem voor ongeveer 45% uit minerale deeltjes (ontstaan uit gesteente) en voor de helft uit lucht en water bestaat?
– de overige 5% levende en afgestorven planten en dieren zijn, de zogenaamde organische bestanddelen, dus de humus?
– de wijze waarop deze bestanddelen op elkaar inwerken de eigenschappen van de bodem volledig kan veranderen en grote invloed heeft op de vruchtbaarheid van de bodem?
– dit daarom het belangrijkste kenmerk van de bodem is?
– er in de bodem voortdurend veranderingsprocessen plaatsvinden?
– temperatuur en regen processen in de bodem bevorderen waarbij voedingsstoffen vrijkomen of juist gebonden worden?
– dieren, bacteriën en schimmels stoffen in de bodem transformeren, afbreken en de manier beïnvloeden waarop de planten op elkaar kunnen inwerken?
– groeiende planten (in lente en zomer) en afstervende planten (in herfst en winter) humus leveren en met hun wortels de bodemeigenschappen veranderen?
– je daarom afstervende planten in herfst en winter beter kunt laten staan zodat ze het bodemleven voeden?​

Commissie Natuurlijk Tuinieren

E-mail: natuurlijktuinieren@onsbuitenleiden.nl

atuurlijk Tuinieren natuurlijktuinieren@onsbuitenleiden.nl

Paardenbloem – Taraxacum officinale
De laatste zondag van april is het De dag van de Paardenbloem. Daarom zetten we haar deze maand in het zonnetje.

Slechts weinig mensen weten hoe bijzonder de paardenbloem is omdat de plant de kans niet krijgt haar pracht te tonen. Voordat ze haar gele kopje kan uitvouwen, wordt ze soms al weggestoken. Bovendien zijn de paardenbloemen in Nederland zo algemeen dat bijna niemand er meer goed naar kijkt. En dat is jammer want er zijn maar weinig planten
die zoveel bijdragen aan tuinieren. Om te beginnen komen er in Nederland naar schatting al meer dan 1000 soorten voor. Een bloeiend weiland kan meer dan 60 soorten bevatten, een gewone tuin meer dan 25 soorten. Als je ze laat staan natuurlijk. In totaal zijn er meer dan 4000 verschillende soorten paardenbloemen!
De paardenbloem is een composiet met een diepe penwortel waarmee ze voedingsstoffen voor omliggende planten naar boven haalt. Bovendien maakt ze de grond los zodat wortels van andere planten makkelijker in de bodem kunnen komen.

Hoewel paardenbloemen geen bestuivers nodig hebben, zie je regelmatig insecten op de bloemen van paardenbloemen om nectar te drinken (voor suiker) of om stuifmeel te eten (voor eiwitten). Niet alle paardenbloemen produceren stuifmeel, maar wel alle paardenbloemen produceren nectar. Allerlei families foerageren op paardenbloemen, waaronder bladhaantjes, kniptorren, dansvliegen, zweefvliegen, bijen, hommels en vlinders. En dan is er natuurlijk de paardenbloemvlekgalmug, een kleine galmug waarvan de larven alleen in het blad van de paardenbloem leven. Dit verandert in een duidelijk zichtbare roodbruine vlek. Vanaf juli zijn deze vlekken zichtbaar.
Paardenbloemen zijn eetbaar. De jonge bladeren, ook wel molsla genoemd, zijn minder bitter dan de volwassen bladeren. De kweek van de echte molsla is veel arbeidsintensiever. Als je de jonge bladscheutjes die in het voorjaar uitgroeien bedekt, ontstaat er geen of weinig bladgroen. Vroeger zochten mensen in molshopen naar deze ‘gebleekte’ paardenbloembladeren, vandaar de naam molsla. De bloem is alleen eetbaar vóórdat de plant zaad maakt, daarna niet meer.
De gedroogde wortel helpt bij nier- en galkwalen, terwijl een afkooksel van de wortels, verse worteltinctuur of vers geperst wortelsap van de paardenbloem soelaas biedt bij artritis. Daarnaast hebben de wortels en bladeren door de aanwezige bitterstoffen een eetlustopwekkende werking en kun je de melk van de plant gebruiken tegen puistjes door ze rechtstreeks aan te brengen. Het sap van de bloem zou helpen tegen wratten. Van de bloemen kun je een honingachtige siroop koken of je kunt er jam van maken. In Engeland bevat de traditionele frisdrank (dandelion and burdock) deze siroop.

Ook koeien, schapen en geiten gebruiken de paardenbloem als medicijn. De mogelijke ondersteuning van de leverfunctie van melkvee is voor de melkveehouderij een belangrijk aspect van de paardenbloem. Paardensla is een alternatieve naam, de paardenbloem werd ook wel als veevoer gebruikt. Zelfs cavia’s en konijnen kun je voeren met vers geplukte bladeren van de paardenbloem.
Tot slot is de paardenbloem het symbool en attribuut van de gematigdheid en een christelijk symbool van rouw. Redenen genoeg om deze maand volop te genieten van de paardenbloemen in je tuin.

Let op: verwijder tijdig de uitgebloeide bloemen. Voor je het weet, zit jouw tuin en die van je buren en verder, vol met paardenbloemen!

Sleedoorn – Prunus spinosa
De eerste struik die aan het einde van de winter wit bloeit is de Sleedoorn, Prunus spinosa. De opvallend witte bloemenpracht vind je behalve in tuinen ook in struwelen, heggen en de rand van bossen bij voorkeur in de volle zon. De bodem moet vochtig en voedselrijk zijn en bij voorkeur kalkhoudend. De oudere zijtakken lopen uit in een stekende doorn en zijn daarom goed als afscheiding in een haag. Na de bloei komen de bladeren aan de struik en vanaf de zomer tot na de winter zie je de blauwe berijpte pruimpjes aan de struiken zitten. De alleenstaande vruchten zijn 1-1,5 cm groot, hard en zeer wrang. Pas nadat de nachtvorst er goed is overheen gegaan zijn ze wat smakelijker.
De struik kan drie meter hoog worden en behoort tot de Rozenfamilie.
Met de witte bloemen in maart tot uiterlijk eind april luidt Sleedoorn de bloesemtijd in. Het is een van de eerste soorten die bezocht wordt door talrijke insecten. Nectar en stuifmeel zijn
aantrekkelijk voor vroeg vliegende hommels, bijen, graafbijen, vliegen en vlinders. Deze zorgen voor de bestuiving. Een veel voorkomende en bekende vlinder is de Dagpauwenoog. Deze vlinder overwintert als volwassen vlinder, soms zelfs op een beschut plekje in de huisjes of de schuur, en gaat al snel na zijn winterrust op de bloemen van de vroeg bloeiende Sleedoorn op zoek naar nectar. De Dagpauwenoog speelt daarmee een rol als bestuiver van de Sleedoorn.
Het oud-Nederlandse woord slee betekent zoveel als de tanden stroef makend. Sleedoorn is
waarschijnlijk een van de stamouders van de pruim. Het is een echte pionier die zich vanuit de struweelrand door zijn uitlopers gemakkelijk in aangrenzend grasland kan uitbreiden. Hij is ook goed aangepast aan sterke erosie op hellingen en een indicatorsoort voor leem in de bodem.

Commissie Natuurlijk Tuinieren

Plant van de maand: Winterjasmijn –  Jasminum nudiflorum

Deze sterke winterharde jasmijnsoort bloeit van december tot eind februari met mooie, licht geurende gele bloemen. Ze zijn bestand tegen de meest koude dagen en nachten en is daarom met recht de plant van de maand februari.
De klimmer wordt ongeveer drie meter hoog en kan dus prima tegen een schutting of gevel in de zon of de halfschaduw en houdt van vruchtbare, goed doorlatende grond.  Als het vriest en de grond bevroren is kan de winterjasmijn geen water opnemen. Geef hem na de vorst flink wat water.
De lange slappe vierkante twijgen hechten zichzelf niet en heeft een klimconstructie nodig om de hoogte in te kunnen groeien. Pas na de bloei vormt winterjasmijn haar blad. Twijgjes die op de grond blijven liggen kunnen opnieuw wortelen.
Direct na de bloei, begin maart, snoei je de winterjasmijn. Snoei de zijtakken die aan de hoofdtakken zitten terug tot op 5-10 cm, net boven een gezonde knop. Knip alle dode, beschadigde en uitgebloeide takken weg. Laat de jonge takken zitten zodat deze het volgende seizoen weer kunnen groeien en bloeien.
Een winterjasmijn die zich in de loop van de tijd ontwikkeld heeft tot een massa, warrige takken kun je drastisch terugsnoeien. In dat geval snoei je na de bloei in maart alle takken van de klimplant terug tot ongeveer 50 à 60 cm boven de grond. Na zo’n ingrijpende snoeibeurt kan het één of twee jaar duren voordat hij weer gaat bloeien.
De winterjasmijn is een eersteklas klimmer voor vogels. Op zachte winterdagen in februari, bezoeken de eerste insecten de bloeiende bloemen. En als begin lente de mezen overschakelen van hun winterkostje (zaden) naar insecten, dan zoeken ze ook prompt in de winterjasmijn!

Commissie Natuurlijk Tuinieren

Toverhazelaar – Hamamelis mollis
Oorspronkelijk komt deze struik uit Japan waar de winters streng zijn. Ooit hadden wij in Nederland ook strenge winters waardoor de toverhazelaar geschikt leek voor de Nederlandse tuin. De toverhazelaar is een van de eerste struiken die in de winter bloeit, soms zelfs al in december. Hoewel een strenge winter ver te zoeken is, bloeit hij op dit moment geurend geel.
Alsof de heester vol hangt met wapperende kroontjes van gele lintjes die in het vruchtbeginsel met elkaar verbonden zijn. Na de bloei blijft het vruchtbeginsel het hele jaar aan de takken zitten.
Er bestaan diverse soorten Hamamelis en door deze onderling te kruisen zijn er variëteiten gekweekt, onder andere één met bruin-oranje bloeiwijze die ‘Diane’ heet.
Na de bloei komt het tamelijk grote en grove blad dat op Hazelaarblad lijkt. Vandaar de Nederlandse naam. In het najaar verkleurt het blad goudgeel om vervolgens in de winter op het kale hout te bloeien. De schors en bladeren van de toverhazelaar kennen medicinale toepassingen. Het wordt onder meer gebruikt voor kleine huidletsels zoals schaafwonden en kneuzingen en lokale, kleinschalige ontsteking van de huid en slijmvliezen, zoals tandvlees- en keelontsteking.
Bovendien wordt toverhazelaar gebruikt voor de behandeling van aambeien in de beginfase en voor spataderen. Verwerkt in een crème of zalf, verlicht toverhazelaar milde jeuk, maar het kan ook worden toegepast bij een geïrriteerde, droge huid. Kortom het is een veelzijdige plant.
De toverhazelaar houdt er niet van om gesnoeid te worden maar groeit wel breed trechtervormig uit dus als je deze in de tuin wil: geef hem de ruimte!

Commissie Natuurlijk Tuinieren